Engelenramen

Elke streek heeft z’n eigen boerderijtypen. Ook het Groene Hart kent streekgebonden invloeden. Eeuwenlange ervaringen liggen ten grondslag aan het ontwikkelingsproces. Waar indeling en bouwwijze vooral bepaald werden door functionaliteit en aanpassing aan de plaatselijke landbouwmethoden, vinden veel uiterlijke kenmerken en vooral ornamenten een verhevener oorsprong. Zo hebben traditie, bijgeloof, religie, status en welvaart een niet te miskennen stempel gedrukt op het “aangezicht” en de inrichting van de boerenbebouwing. Daarbij speelden ook kennisoverdracht van plaatselijke bouwers en architecten een duidelijke rol. Een typisch streekeigen element betreft het zogenaamde “engelenraam”. Het dankt die naam aan z’n gevleugelde verschijningsvorm van hoofdvenster met twee zij(vleugel)ramen. Dit drielichtvenster vinden we vooral tussen Rijn en Lek, elders in Nederland vinden we dit bouwelement, dat de voorgevels van boerderijen kan domineren, nauwelijks of niet.

In vele streekboeken wordt het engelenraam wel genoemd, maar nergens wordt wat dieper ingegaan op het ontstaan en de verschijningsvorm. Een engelenraam is een driedelig venster waarbij het middelste raam hoger is dan de andere ramen en een boogvormige bovengevel heeft. Engelenramen komen vooral voor in de Krimpenerwaard, Lopikerwaard en rondom Woerden en Oudewater.

De eerste engelenramen verschijnen rond 1860. Ze zijn dan nog zeer (drie)hoekig o.a. door de beperking van het materiaal hout, maar bestaan al wel uit drie ramen. In de middeleeuwen waren rond- en lancetbogen bij ramen, vooral in kerken, nog van natuursteen.

In de loop der jaren heb ik diverse engelenramen gefotografeerd (zie fotoalbum).

Engelenraam (Hans Ringers).

Na de jaren ‘20 (Amsterdamse schoolstijl) veranderen de kozijnen en maakt het wat pompeuze “engelenraam”, weer plaats voor een rationeel rechthoekige uitvoering ,maar de grondvorm is zelfs bij bestaande gerestaureerde boerderijen soms nog herleidbaar.

Het ontstaan van het engelenraam

Als gevolg van een groeiende wereldmarkt nam tussen 1880 en 1920 de kaasproductie enorm toe in onze streek. Het succes vertaalde zich naar investeringen in vaak nieuwe boerderijen. Zeer veel boerderijen in onze streek stammen uit deze periode. Ook ontwikkelingen in de bedrijfsvoering (andere manier van stallen) en het wonen (meer behoefte aan leefruimte) zorgden voor een omwenteling. De bedstee maakte plaats voor het ledikant, een losstaand slaapmeubel in ‘n aparte slaapkamer, vaak op de bovenverdieping. Onder invloed van de nieuw verworven rijkdom verschenen druk geornamenteerde boerderijen in de polders. Zelfs invloeden van stadse bouwstijlen bereikten het platteland.
Een klassiek ontwerp van de Italiaan Sebastiaan Serlio (1475–1554) stond daarbij centraal.

De Nederlandse architect P.J.H. Cuypers (1827-1921) gebruikte dit motief opnieuw met de tekeningen van het Rijksmuseum (1876). Omstreeks die tijd verschijnen in de gegoede boerenbuurten ook de eerste ”engelenramen”, gezien hun geografische verspreiding waarschijnlijk onder invloed van de “city-architecten”. De effecten waren overal zichtbaar, want het destijds modieuze element de “Serliana”, een boog steunend op pilaren met 2 rechte zijramen vond overal navolging, ook in de boerderijbouw.
In een halve eeuw daarna evolueert dit engelenraam via vele rondboog-, spitsboog- en hoekige toepassingen tot een kenmerkend bouwelement op het platteland. Door de ontwikkeling van dit bijzondere raam in de verschillende uitvoeringstypen zijn ze vrij nauwkeurig te dateren. Verbetering van technieken en toepassing van gietijzeren roeden maakten steeds fraaiere rondingen mogelijk.

Bron: routeboekje Tureluren en Flierefluiten in het Groene Hart, auteur Pim Steenbergen, tekeningen Hans Ringers. Uitgever: stichting Struinen en Vorsen.