Wilde kievitsbloemen (wilde tulpen) in het Land van Steyn bij Reeuwijk
Ontwikkeling
De poldergebieden rond Gouda en de Reeuwijkse Plassen zijn vanouds bekend om het massaal voorkomen van wilde kievitsbloemen(Frittilaria meleagris L.). In deze streek staan ze vooral bekend als wilde tulpen. Al in de 50er en 60er jaren van de 20e eeuw was zichtbaar dat de soort hard aan het afnemen was.
De jaarlijkse “ tulpenslacht” van kievitsbloemen (het massaal plukken voor de verkoop) zoals Chris van Leeuwen, botanicus en Gouwenaar van origine, dat zo mooi pleegde te zeggen was er de oorzaak van dat de kievitsbloem als een van de eerste wilde planten in Nederland een wettelijke bescherming kreeg.
De wilde kievitsbloem, Fritillaria meleagris L., spreekt door haar verschijning in het vroege voorjaar erg tot de verbeelding.
Kievitsbloemen in verschillende kleurvariaties.
Wilde kievitsbloemen in de polder Stein/Lang Roggebroek voorjaar 2021
Een koud begin van april 2021. De eerste twee weken waren de temperaturen aan de lage kant. Zelfs een paar dagen met sneeuwval en flinke nachtvorst. Er werden in de polder Stein 152 bloeiende exemplaren geteld door medewerker van Staatsbosbeheer. De kievitsbloemen in bloei waren dit voorjaar wel wat lager dan normaal. Opvallend, bij een later bezoek in Stein werden minder bloeiende kievitsbloemen gezien. Wat was het geval? Enkele tientallen bloemhoofdjes lagen los op de grond, sommigen al half vergaan. Ze waren afgebroken van de bloeistengel wellicht door vertrapping want duidelijk waarneembaar waren nogal wat menselijke sporen. Jammer voor de reproductie want de afgebroken exemplaren zullen geen gerijpte zaden krijgen.
De waterstand in de aangrenzende sloten was wat hoger door een recent aangepast peilbeheer in de polder gericht op de weidevogels. Met als gevolg dat hier en daar de meest laaggelegen delen van het kadeperceel min of meer plasdras stonden. Ook plekjes waar kievitsbloemen groeiden.
Reeuwijk. Kievitsbloemtellingen per jaar. Aantal bloemen in bloei geteld. Tellingen: SBB/Freek Mayenburg
| Jaar (Exemplaren in bloei) | 2011 | 2012 | 2019 | 2020 | 2021 | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Polder Stein Noord | 100 | 30 | 275 | 225 | 152 | |
| Polder Bloemendaal | ? | 125 | 800/900 | ? | ? |
Kievitsbloemen polder Stein/Lang Roggebroek voorjaar 2020
De kievitsbloemen stonden op 9 april 2020 optimaal in de bloei. Er werden ca. 225 bloeiende exemplaren geteld. Allemaal paars gevlekte exemplaren. Geen enkel wit exemplaar behalve een exemplaar wat niet volledig wit was maar wel naar wit toeging met nog wat paars in de bloemblaadjes.
De huidige groeiplaats in de polder Stein noord is nog maar het enige plekje waar de soort groeit. Er wordt met een aangepast beheer van alles aan gedaan om de juiste terreincondities die nodig zijn voor de soort op orde te houden. Op de vroegere groeiplaatsen in het polderdeel Lang Roggebroek is de wilde kievitsbloem inmiddels verdwenen.
Redding van een belangrijke groeiplaats
Een van de belangrijkste groeiplaatsen van kievitsbloemen in de polder Stein dreigde rond 1970 door baggerwerkzaamheden te verdwijnen. Een dikke laag bagger werd na het uitbaggeren van een aangrenzende sloot op de groeiplaats aangebracht. De gronden waren toen nog geen eigendom van SBB. De toenmalige eigenaar wilde wel voor een jaarlijks huurbedrag het stukje perceel waar de kievitsbloemen groeiden verhuren. De vele tientallen kuubs bagger zijn toen handmatig met schep en kruiwagen afgevoerd. Dank zij die actie groeien ook nu nog steeds op deze groeiplaats een flink aantal kievitsbloemen.
Kievitsbloemen polder Stein/Lang Roggebroek voorjaar 2019
Ontwikkelingen
Wilde kievitsbloemen kregen het allereerst moeilijk door de veranderingen in het gebruik van het grasland. Het traditionele beheer van permanent hooiland of hooiland met extensieve nabeweiding werd vrijwel overal gestaakt en daarvoor in de plaats kwam een beheer met vroeg in het voorjaar begrazing met jongvee dan wel melkvee. Het graslandland gebruik werd veel intensiever. Hogere mestgiften en rantsoenbeweiding in combinatie met het instellen van lagere grondwaterstanden zijn er de oorzaak van geweest dat de botanische kwaliteiten hard zijn afgenomen en ook de wilde kievitsbloem is daar niet aan ontkomen. Staatsbosbeheer is aan het begin van de jaren tachtig begonnen met het aankopen van graslanden in het Reeuwijkse Plassengebied. Inmiddels heeft die aankoop er toe geleid, dat een groot deel van de graslandpercelen waar altijd veel kievitsbloemen hebben gestaan zijn verworven. Maar ook de laatste jaren is de negatieve ontwikkeling in dit vanouds bekend staande bolwerk van wilde kievitsbloemen doorgegaan. In de polders Stein-Lang Roggebroek in Reeuwijk werden in het voorjaar van 2011 nog maar een 100-tal bloeiende exemplaren geteld. Gevreesd moet worden dat de soort zal verdwijnen als de specifieke terreincondities niet snel in ere worden hersteld.
Half april 2019 werden in de polder Stein ca. 275 bloeiende kievitsbloemen geteld. Op slechts een en maar kleine groeiplaats. Het lijkt er in ieder geval op dat de jarenlange sluipende afname is gestopt. Gezien de kwetsbaarheid van die nog ene groeiplaats is het van belang dat het beheer optimaal wordt uitgevoerd.
Knobbelzwaan broedend tussen de wilde kievitsbloemen.
Een beeld van een groepje wilde kievitsbloemen in de vochtige oever langs een sloot in de polder Bloemendaal bij Waddinxveen.
Ook net buiten de polders Stein-Lang Roggebroek komen nog een 3-tal groeiplaatsen voor van wilde kievitsbloemen. Het gaat om een plekje op een stukje kade in de Krimpenerwaard en een 2-tal groeiplaatsen op kaden in de buurt van Reeuwijk-Dorp en Waddinxveen. Alles bij elkaar groeien hier nog enkele honderden exemplaren. Maar ook hier heeft de soort moeite om zich te kunnen handhaven.
Op de groeiplaats nabij Waddinxveen telde ik op 1 april 2012 zo'n 125 bloeiende wilde kievitsbloemen. Zonder uitzondering waren het allemaal paarsgeblokte exemplaren. Een 15-tal bloemen lag afgewaaid dan wel afgevreten naast de bloeistengels. Verder waren hier nog aanwezig ruim 100 stuks vegetatieve exemplaren in de vorm van kandelaars en zwaarden.
Overzicht van het getelde aantal wilde kievitsbloemen rond Reeuwijk
Gebied (jaar 2012) Kievitsbloemen aantal bloeiend en aantal vegetatief
Polder Stein, 18 bloeiend, ca. 20 vegetatief
Polder Lang Roggebroek, max. 10-15 bloeiend, geen exemplaren vegetatief
Kade omg. Reeuwijk Dorp, ca. 160 bloeiend, ca. 100 exemplaren vegetatief
Kade omg. Waddinxveen polder Bloemendaal, ca. 125 bloeiend, ca. 100 exemplaren vegetatief
Sijghkade Krimpenerwaard, 53 bloeiend, enkele exemplaren vegetatief
Gebied (jaar 2019) Kievitsbloemen aantal bloeiend
Polder Stein, 275 bloeiend
Kade omg. Waddinxveen polder Bloemendaal, ca. 800-900 bloeiend,
Een dubbele wilde kievitsbloem met twee witte bloemen aan de stengel. Dit exemplaar werd aangetroffen op een van de bekende groeiplaatsen in de omgeving van de Reeuwijkse Plassen.
Groepje wilde kievitsbloemen begin april. De vegetatie is nog laag
dus van concurrentie is er nog geen sprake.
Wilde kievitsbloemen komen in de omgeving van Zwolle zo hier en daar nog wel algemeen voor.
Vrijwel alle groeiplaatsen liggen in reservaten.
Links en rechts: wilde kievitsbloemen in de knop. Midden: close up paarse kievitsbloemen.
De bloem van een kievitsbloem wordt bezocht door een akkerhommel of wellicht anders een boomhommel.
Voorjaar 2011 Stand van zaken over het voorkomen van wilde kievitsbloemen in de omgeving van Reeuwijk.
Door het vroege voorjaar stonden er de laatste week van Maart 2011 op de verschillende groeiplaatsen in Reeuwijkse graslanden al diverse wilde kievitsbloemen in bloei. Veel Nederlandse plantensoorten bloeiden dat voorjaar eerder dan normaal en ook de kievitsbloemen deden daar aan mee. Ze kwamen 2 á 3 weken eerder in bloei dan normaal het geval is. Toch was er flink wat spreiding in bloei en dat maakte het tellen van bloeiende exemplaren extra complex. Een aantal bloeiende exemplaren was veel vroeger dan normaal het geval is of was al weer uitgebloeid (of afgewaaid) toen later bloeiende exemplaren zich lieten zien.
Ongeveer 99% van de wilde kievitsbloemen bloeit met maar èèn bloem aan de stengel. Zeldzamer is het voorkomen
van twee bloemen aan de bloemstengel. Nog zeldzamer is het voorkomen van maar liefst drie bloemen aan een
bloemstengel zoals op bovenstaande foto is te zien. Dit komt bij wilde populaties in de vrije natuur maar zelden voor.
Zelf heb ik het verschijnsel van drie bloemen aan een steel bij echte wilde kievitsbloemen nog maar een paar keer waargenomen. In en rond de Reeuwijkse Plassen heb ik een kleine veertig jaar lang jaarlijks de aantallen bloeiende wilde kievitsbloemen geteld en erop gelet hoeveel bloemen er aan de stelen stonden. Maar twee exemplaren hadden er in al die jaren drie bloemen aan de steel. Vele duizenden exemplaren zijn daarop gecontroleerd. Dat geeft dus wel aan hoe zeldzaam het is. De foto is een scan van een dia uit het al verouderde analoge tijdperk.
Gekweekte kievitsbloemen op een zaaibed.
Naast de wilde kievitsbloem bestaat ook de kweekvorm. Er is geen onderscheid tussen wilde exemplaren en de kweekvorm. Wel is bij de kweekvorm het aandeel witte bloemen een stuk hoger dan bij wilde exemplaren is mijn ervaring. Bij wilde kievitsbloemen bedraagt het aantal witte exemplaren tot ongeveer 1%, en bij de kweekvorm ligt het aandeel witte bloemen zo tussen de 5 en 15% en soms zelfs nog hoger.
Ook het aantal bloemen aan een steel is bij de kweekvorm een stuk hoger. Twee bloemen aan een bloeistengel is absoluut niet bijzonder, drie bloemen aan een stengel is wel wat zeldzamer. Maar hoewel dit wel erg zeldzaam is komt het voor dat er 4 of 5 bloemen aan een bloeistengel groeien zoals onderstaande foto laat zien.
Zelfs 5 bloemen aan een bloeistengel komt voor bij de kweekvorm van kievitsbloemen.
Afnemende aantallen kievitsbloemen
De aantallen wilde kievitsbloemen in de reservaatgebieden van Staatsbosbeheer rond Reeuwijk nemen steeds verder af, vooral in Stein Noord en Lang Roggebroek In vrijwel alle graslanden waar vroeger vele duizenden exemplaren stonden groeiden zijn ze inmiddels verdwenen. Een uitzondering daarop vormt de polder Bloemendaal waar de aantallen bleiende exemplaren de laatste jaren vrij constant zijn.
Ook het aanpassen van het beheer speciaal gericht op de kievitsbloem heeft tot nu toe nog maar weinig opgeleverd en dat is zorgelijk. Het begint erop te lijken, dat dit lelieachtige bolgewas zich op de langere termijn niet zal kunnen handhaven.
Na aankoop van de (kievitsbloem)graslanden in Reeuwijk is het voor de kievitsbloem gewenste oude type beheer weer ingesteld van hooilandbeheer met extensieve naweide waarbij periodiek een mestgift wordt toegediend bestaande uit ruige stalmest. Maar niet op alle percelen wordt gemest en een probleem van de laatste tijd is dat (strorijke) ruige stalmest steeds moeilijker te krijgen is. Met name in het polderdeel Lang Roggebroek zijn verschillende percelen de laatste jaren onbemest gebleven en daar is duidelijk te constateren dat de vegetatie erg aan het verschralen is met zelfs hier en daar mosvorming. De afname van de wilde kievitsbloemen in dat deel is dan ook het grootst. Inmiddels is de soort in dat polderdeel volledig verdwenen.
Fotoalbum wilde kievitsbloem
De levenscyclus van de wilde kievitsbloem.
Een dubbele wilde kievitsbloem na de bloei met zaadbolletjes.
Het kievitsbloemzaad valt als het gerijpt is in de directe
omgeving van de uitgebloeide planten op de grond. Een deel van het zaad zal gaan ontkiemen maar dan moet de
bodem een beetje vochtig zijn en de vegetatie mag niet
al te dicht en te hoog zijn.
Opengesprongen zaadbol van de wilde kievitsbloem.
Het zaad is er inmiddels uit gevallen
Nog meer ontkiemde jonge wilde kievitsbloemplanten.
Maar een klein deel ervan wordt uiteindelijk een volwassen plant
Hier zien we rechts op de foto een tweetal zaailingen
opgekomen uit wilde kievitsbloemzaad vlak na de kieming.
Vegetatieve kievitsbloem als zwaardvorm
De gekiemde jonge plantjes blijven het eerste jaar nog
heel klein (tot maximaal 10 cm. hoogte). Ze hebben zich
dan gevormd als zwaarden en kandelaars. Op de foto links
in het midden een exemplaar dat zich heeft gevormd als
zwaard. Kandelaars hebben ook min of meer dezelfde vorm
maar dan als extraatje met nog een paar zijtakjes eraan.
Over kieming en bloei
Ik heb in mijn wilde plantentuin een aantal kievitsbloemen staan (cultuurvorm) die het goed doen. Heb na de bloei in 2019 afgerijpte zaden her en der in mijn tuin uitgestrooid en wat blijkt? In het voorjaar van 2020 groeiden er enkele tientallen zwaarden en kandelaars op de plek waar zaad was uitgestrooid in 2019. In het voorjaar van 2021 ook weer diverse zwaarden en kandelaars. En daartussen staan zelfs 5 kievitsbloemen in de bloei. In de literatuur staat dat kandelaars en zwaarden pas na 5-7 jaren in bloei komen. Dit is dus bij mij in de tuin niet het geval. Al het 3e jaar na uitzaaien van de zaden bloeien de eerste exemplaren dus al.
De groene sprieten zijn eenjarige kievitsbloemplantjes (zwaarden en kandelaars genaamd). Ook staan twee kievitsbloemen in de bloei al direct het eerste jaar na uitstrooien zaad in mijn wilde plantentuin. Foto: 10 april 2020.
Is er een relatie tussen het voorkomen van een toemaakdek en de aanwezigheid van (wilde) kievitsbloemen rond Reeuwijk?
Een niet wetenschappelijk onderbouwde veronderstelling laat mij maar niet los. Hollmann (1972) en Bakker (1985) beschouwen de kievitsbloem gezien het verspreidingsbeeld binnen Europa en in het bijzonder in Nederland als natuurlijk voor Nederland. De samenstellers van de allernieuwste flora van Nederland hebben deze inheemsheid willen benadrukken door het woord “wilde“ toe te voegen. Maar er komen ook kievitsbloemen voor in zogenaamde stinzenmilieus zoals landgoederen, buitenplaatsen en boerderijtuinen in Friesland. Kievitsbloemen worden in Nederland sinds jaar en dag gekweekt. Al in de 17e eeuw was er veel belangstelling voor deze soort en dat is met name terug te vinden in de vorm van talloze afbeeldingen van kievitsbloemen op oude wandtegels.
Twee 17e eeuwse wandtegels met kievitsbloemen
De kievitsbloem komt regelmatig voor op oude wandtegels samen met andere bolgewassen, zoals tulpen, turkse lelies, narcissen en keizerskronen, waar in de 17e eeuw bij het grote publiek grote belangstelling voor bestond. Allemaal bolgewassoorten die werden gekweekt. Bekend is de speculatieve handel in de toen nog zeldzame tulpenbollen waar enorme bedragen voor werden neergelegd totdat de handel eensklaps volledig instortte. In combinatie met de verschillende genoemde bolgewassen als afbeeldingen op tegels kan dus verwacht worden dat ook al in de 17e eeuw kievitsbloemen in cultuur waren gebracht en gekweekt.
Twee vroeg 17e eeuwse wandtegels in Gouda vervaardigd bij het
plateelbedrijf van Willem Verswaen met een enkele en een
dubbele kievitsbloem
Een bijzondere kievitsbloemtegel
Tegel met kievitsbloem. De afbeelding op deze tegel is sterk afwijkend t.o.v. de "gewone" kievitsbloemen op tegels in die zin dat hier de voorstelling van een uitgebloeide kievitsbloem staat met een zaadknop. Op het grondje ligt de (uitgebloeide bloem). Datering: 2e helft 17e eeuw.
Toemaakdek
In een aantal graslanden in Reeuwijk waar wilde kievitsbloemen groeien of groeiden komt een dik toemaakdek (lees compost-bemestingslaag in de toplaag) voor. Die dateert al uit 16e/17e eeuw. Een aantal graslandpercelen is in die periode gebruikt als bouwland dan wel voor hennepteelt. Met name het gebruik als bouwland is interessant. Bekend is dat rond de stad Gouda veel van de huidige graslanden eeuwenlang gebruikt zijn voor koudegrondteelt. Misschien zijn er ook wel kievitsbloemen gekweekt waarvan een aantal planten/bolletjes na de overstap van bouwland naar grasland zijn achtergebleven omdat ze het goed in die graslanden deden door gunstige terreincondities zoals de aanwezigheid van een goed bemestingsnivo en de voor die soort gunstige (wat hogere) grondwaterstand.
Maar het kan ook zijn dat de van nature al voorkomende echte wilde kievitsbloemen wellicht geprofiteerd hebben van de veranderde en voor de kievitsbloem verbeterde terreincondities door het aangebrachte toemaakdek.