Voorjaar 2013      Trekschuit vaart weer in het Groene Hart sinds 2008

Mijn moeder zaliger kwam uit een echt schippersgeslacht van turfschippers. Naast turf werd er ook zand, stadsafval en bieten vervoerd met een scheepje van maar 37 ton groot. Zij heeft meegemaakt dat het schip nog niet gemotoriseerd was en samen met haar andere broers en zussen  ingezet werd voor het jagen van het schip. Op grote wateren werd er gezeild en langs kanalen en rivieren gejaagd langs  jaagpaden. 
Vandaar dat mijn aandacht werd getrokken door de aankondiging in de AD-krant dat er weer twee replica trekschuiten zullen gaan  varen in het Groene Hart rond het Reeuwijkse Plassengebied. Ditmaal niet als concurrent van de postkoets zoals dat in de 17e t/m 19e eeuw het geval was, maar nu als toeristisch evenement om mensen vanuit een trekschuit te laten genieten van de schoonheid van het polderlandschap in het Groene Hart rondom de stad Gouda. Een overstap maken in Hekendorp van de ene op de andere trekschuit gaat tot de mogelijkheid behoren. Naar ik aanneem met een drankje en hapje aan boord, want  natuur is prachtig maar er moet wel wat te eten en te drinken in de buurt zijn. Een mooi  initiatief genomen door de Stichting "Het Varend IJsselschip" om dit type vervoer te laten herleven. Er moeten zelfs twee trekschuiten komen, de namen zijn al bekend.  De 'Jan Salie' krijgt de Museumhaven in Gouda als vertrekplaats voor rondvaarten, en de 'Jan Kordaat' in de Hollandse Yssel tussen Gouda en Oudewater. Voor de bouw van de twee schepen is hout uit eigen streek gebruikt. Eikenhout uit het Linschoterbos bij Woerden. Om het project te kunnen uitvoeren is subsidie verkregen van de Provincie Zuid-Holland. Beide trekschuiten zijn inmiddels al een aantal jaren actief, alleen wordt er niet meer per paard of via menskracht gejaagd.

 

Oerhollands tafereel van een trekschuit wat we in 2008 terug gaan zien in het Groene Hart.
 19e eeuwse aquarel.

Aardewerk plaquette met de voorstelling van een trekschuit om een idee te krijgen  van een stukje cultuurhistorisch verleden. Productie: Tegel- en aardewerkfabriek Westraven te Utrecht, begin 20e eeuw.

Tegeltableau bestaande uit zes tegels gemaakt door Westraven te Utrecht, begin 20e eeuw. Particuliere collectie.
De voorstelling van een trekschuit op tegels was erg populair want en er zijn veel tableautjes en plaquettes van gemaakt.



Trekschuiten waren tot aan het eind van de 19e eeuw ongemotoriseerd en werden door een paard  dan wel menselijke kracht vanaf een jaagpad voortgetrokken, het zgn. jagen. Vandaar de uitdrukking jaagpad. Het scheepje had een roef waar de mensen in konden gaan zitten, maar bij mooi weer konden ze ook op het roefje staan of zitten om het landschap  langzaam aan zich voorbij te zien trekken. Uiteraard genietend van dat landschap, een lange Goudse pijp rokend. Langzaam ging dat vervoer per trekschuit, de snelheid lag op ongeveer 2 á 3 km per uur. Trekschuiten werden vooral gebruikt voor het vervoeren van passagiers. Het is een puur oer-Hollandse  uitvinding daterend uit de Gouden Eeuw. In feite vormde de trekschuit de voorloper van ons modern openbaar vervoer. Er was een vaste dienstregeling.  Iedereen kon mee die bereid was om het vastgestelde bedrag te betalen.

Tegel met een trekschuit, pijprokende man aan boord
en 'jagende' persoon zittend op een paard. 
Vervaardigd bij Westraven Utrecht omstreeks 1870/1880.


Trekschuit met een klein roefje omstreeks 1810 (tekening)

Omstreeks 1700 beschikten het waterrijke westen en noorden van Nederland over een uniek transportsysteem, en dit type binnenschip vormde er de spil van. De trekschuit heeft er zelfs in niet onbelangrijke mate aan bijgedragen dat de Nederlanden zich in de 17de eeuw ontwikkelde tot het welvarendste land van Europa. Vooral buitenlanders wisten het comfortabele vervoermiddel te waarderen. In 1697 schreef de Engelsman Francis Child: Als de bel luidt vertrekt het schip, ook al is er op dat moment geen passagier aan boord. Het is een aangename manier van reizen; en het tempo is zo gelijkmatig, dat als je van Den Haag naar Amsterdam reist, je er bijna altijd op kunt rekenen op tijd aan te komen. Het succes van de trekschuit was echter een van de redenen dat Nederland, vergeleken met de omringende landen, pas betrekkelijk laat begon met het aanleggen van spoorwegen. De schuit had altijd uitstekend voldaan; waarom dan ineens zo'n dure trein?


Trekschuiten in Gouda
Na jaren van gesteggel tussen concurrerende steden was het dan zover voor de stad Gouda. In 1658 was de nieuwe trekvaartverbinding Gouda -Amsterdam klaar. Deze liep via de Gouwe, het Aarkanaal (dat er speciaal voor gegraven is), de Amstel en Drecht naar Amsterdam.

2x per dag ging er een dienst. Om 11.00 uur 's ochtends en 20.00 uur 's avonds vertrok de trekschuit vanuit Gouda vanaf de hoek Turfmarkt/Gouwe.  Dan was je 8 uur later in Amsterdam. Er konden maximaal 28 personen per trekschuit worden vervoerd.

Het hoogtepunt in de ontwikkeling van het trekschuitvervoer viel in het begin van de 19de eeuw. Uit Amsterdam vertrokken per dag ongeveer honderd trekschuiten in allerlei richtingen. Tussen Leiden en Den Haag bestond een geregelde uurdienst.

Trekschuit voor goederenvervoer op de Nieuwe Amstel rond 1730

Plaquette met de voorstelling van een landschap met een trekschuit. Productie: Tichelaar Makkum, 1875-1900.
Coll: Fries Scheepvaart Museum.

 

 

Tegeltableau met links een trekschuit en rechts een motorboot. Begin 20e eeuw. Coll: Tegel Museum Otterloo

Tegel van ca. 1700 met de voorstelling van een jagende persoon voor een klein scheepje. Part collectie.


Jager en paard

Voor het trekken van een trekschuit werd een paard  gebruikt. De persoon die naast het paard liep noemde men de jager. De jager liep op het jaagpad dat speciaal was aangelegd om ongehinderd te kunnen jagen.  Het jaagpad was een langs het vaarwater gelegen smal voetpad. Het bevond zich meestal maar aan een kant van de vaarweg.  Hierop liep de jager met zijn paard, zelf ook vaak in het touw om mee te trekken en het paard te sturen. Bij gebrek aan een paard trokken meerdere mensen het schip vooruit. Het moeilijkst was om het schip in beweging te krijgen. Was er eenmaal wat vaart dan was trekken voor deze mensen minder lastig. De schipper stuurde via een scheproer die hij via een helmstok bediende.

Bij bochten in het vaarwater liep het schip het risico tegen de wal te worden getrokken. Op die plaatsen waren rolpalen aangebracht. Die zorgden ervoor, dat de jaaglijn de bocht volgde, zodat het schip bij het passeren van de bocht niet in de kant werd getrokken. Bij bruggen was aan de binnenzijde van bruggenhoofden een speciale loopconstructie aanwezig, zodat het jagen gewoon door kon gaan en niet tot oponthoud zorgde. 

Een houten halfmodel van een trekschuit. Zo'n model diende als hulpmiddel voor scheepsbouwers. In de loop van twee eeuwen bleef de constructie van het succesvolle vaartuig min of meer dezelfde.

 

In de loop van de 17de eeuw bloeiden handel en nijverheid op en er was sprake van een grote ondernemingslust. Er ontstond behoefte aan betere vervoersmogelijkheden. De overheid koos voor het vervoer over water met trekschuiten.

In betrekkelijk korte tijd (enige tientallen jaren) kwam in het midden van de 17de eeuw een uitgebreid net van trekvaarten tot stand. Hiervoor moest veel werk worden verzet. Vaarten werden gegraven, jaagpaden aangelegd en sluizen gebouwd. Een project dat wat omvang en kosten betreft vergelijkbaar is met de aanleg van onze moderne wegennet.

Interieur van een trekschuit. Situatie 18e eeuw. 
Reizigers in het roefje zittend waaronder links voor een persoon met lange Goudse pijp. Op de voorgrond rechts zit een man met hoed (driesteek) te werken op een 18e eeuwse "laptop".


Model van een trekschuit (scheepvaartmuseum Amsterdam)

In de zomer van 2008 in de (recreatie)vaart genomen, de replica trekschuit Jan Salie


Trekschuit de JAN KORDAAT op 24 augustus 2019

Trekschuit de JAN SALIE op 24 augustus 2019

 

 

Inmiddels vaart er nog een 3e schip als trekschuit op de Hollandse IJssel tussen Oudewater en Gouda; De Onthaesting. Met deze voormalige IJsselaak wordt ook zo af en toe met een paard gewerkt om het schip vooruit te trekken. Reederij de IJsel verzorgt grachtentochten in Gouda en recreatieve vaartochten op de Hollandsche IJssel en andere rivieren en vaarten in Midden Holland.