Natuurwetenschappelijke en waterstaatkundige betekenis van de voormalige Benschopper Boezem in de polder Keulevaart in de Lopikerwaard

Diavoorstelling: Benschopper Boezem

Staatsbosbeheer en de Benschopper Boezem

Overzicht van het  blok weidevogelgrasland in het polderdeel Honaard met gegraven veenput en een stuk loofbos (ca. 15 ha).
Foto: 13 november 2013

Natuurwetenschappelijke kenschets van de Benschopper Boezem

Al in mijn jeugdjaren vertoefde ik graag (en regelmatig) in de voormalige Benschopper Boezem. In het voorjaar om van de vele weidevogels te genieten die broedden in het blok grasland tussen de Tiendweg en de Hollandse Yssel. Na overdracht aan SBB is dit blok speciaal voor weidevogels ingericht. De weidevogelstand in Nederland is de laatste 30 jaar zo'n beetje overal achteruit gegaan maar niet in dit blok. Dit omdat de huidige terreincondities prima zijn en ook vanwege de beheercondities zoals laat maaien en een aangepaste waterstand. Mooie broedaantallen in het voorjaar van 2015. Zoals grutto 13-15 paar, tureluur 2-3 paar en kievit 12-15 paar. En dat op slechts 10 hektare.

Het huidige schraalland is wel fors veranderd t.o.v. vroeger. In mijn jeugdjaren waren er nog diverse sloten helemaal begroeid met riet welke nu volledig verland en van vegetatie veranderd zijn. Het behoort qua vegetatietype nu ook nog tot schraalland. Als ik in het voorjaar roerdompen wilde zien en horen ging ik naar dit gebiedje. Er broedden in die tijd tenminste een of misschien wel meerdere roerdompen in genoemde rietkragen. Je hoorde ze in het voorjaar in de avonduren- maar soms ook overdag regelmatig hoempen. In de winterperiode was het zelfs mogelijk om meerdere roerdompen tegelijk te zien want de rietkragen waren favoriete verblijfplaatsen waar ze in en uitliepen om naast visjes ook muizen te vangen. Ook nu nog zijn er tal van plantensoorten te vinden die kenmerkend zijn voor onbemest schraalland zoals veenpluis, dotters (plaatselijk zelfs hele gele linten langs oevers ), zwarte zegge en de meer zeldzame blaaszegge. Delen van het hooiland zijn begroeid met ruwe smele, een grassoort die thuishoort in schraalland met een lage bemestinggraad.

Het moerasdeel is ontstaan door het afgraven van een bosperceel wat in de jaren 70 door een particulier op het bestaande grasland was aangelegd voor de jacht. Vlak na de aanleg van het moeras (hiervoor is ruim 7000 kubieke meter bovenlaag afgegraven) kwamen er voor- en na het broedseizoen grote aantallen grutto's slapen. Tot wel 5000 exemplaren zijn er tijdens avondtellingen geteld. Dat is echter helaas nu niet meer het geval. Nu slapen er in het voorjaar en nazomer nog wel grutto's maar dat zijn er slechts nog maar een paar honderd. Voor een deel heeft die afname te maken met het dichtgroeien van het moeras met pitrus en anderzijds door de sterke afname van broedende grutto's het laatste decennia in de polders van het Groene Hart. Inmiddels hebben grauwe ganzen het moeras ook ontdekt. Dit voorjaar broedden er zo'n 15-20 paren tussen de dichte pitrusvegetatie.
Het weidevogelblok in het polderdeel Hoonaard is nog niet zo heel lang geleden in eigendom gekomen van Staatsbosbeheer. Er zijn twee nieuwe veenputten in gegraven en in het meest zuidelijk deel is loofbos aangeplant. In de meest noordelijk aangelegde veenput verzamelen een paar honderd grutto's zich in het voorjaar. Er broeden in dit blok (alleen noordelijk van het fietspad) ook redelijk wat weidevogels. Dwars door dit blok loopt het nieuwe fietspad waar door steeds meer recreanten  gebruik van wordt gemaakt.

8 Mei 2022. Oudergrutto met twee kuikens in het weidevogelblok.

Zo hier en daar (maar zeldzaam) groeit het veenpluis nog steeds in natte oevers van het schraalland.
Foto: 26 mei 2011.

Close up van een rijpe vruchtaar met urntjes van een van de vele blaaszegge-planten 
groeiend langs de oever van een slootje in het schraallandblok. Er stonden in het jaar dat ik ze fotografeerde 
honderden planten. Ook in het voorjaar van 2015 trof ik nog flink wat planten aan. Foto: 26 juni 2003.

In het schraalland groeit flink wat ruwe smele, op de foto te herkennen als de pollen gras. Deze grassoort 
wordt steeds zeldzamer in graslanden in het Groene Hart. Foto 13 april 2015.

Flinke aantallen dotterpollen staan langs slootkanten van het schraalland.
Foto 1 april 2014.

Grauwe ganzen vinden het moeras uiterst interessant als broedgebied. Tussen de pitrus broeden ze tot groot verdriet
van de boeren in de omgeving. Foto: 13 april 2015.
In het voorjaar van 2018 zijn de eieren van de broedende grauwe ganzen geprikt. Er werden maar liefst 39 nesten gevonden in het moerasdeel.

Grutto's voedsel zoekend in een nat deel van het moeras wat nog een lage vegetatie heeft. Tussen de grutto's ook
een geringd exemplaar. Foto: 6 maart 2014.

Grutto's geven een vliegshow weg boven een recent gegraven veenput in het polderdeel Hoonaard.
Foto: 8 maart 2014.

Boezemfunctie Benschopper Boezem

Watermolen nr 6 in de Hooge Boezem voor de restauratie. Foto: 11 oktober 2006.

Watermolen in vol ornaat in de Hooge Boezem na de restauratie.
Foto: 13 september 2015.

Watermolens in de Benschopper boezem

In voorgaande eeuwen, al vanaf het midden van de 15e eeuw,  zorgden watermolens ervoor dat de Nederlanders droge voeten konden houden. In het laaggelegen West-Nederland hebben duizenden molens gestaan die bij wateroverlast het water uit polders op boezems en rivieren uitsloegen. En wateroverlast kwam in vroegere eeuwen regelmatig voor. Talloos zijn de beschrijvingen over dat hele veldstreken in najaar en winter min of meer onder water stonden. Watermolens zijn afhankelijk van wind en bij windstilte kan er niet gemalen worden. Ook bij vorst vormt bemaling een probleem en de capaciteit van molens is veel geringer dan die van de huidige maalsystemen. Maar wateroverlast ervoer men vroeger als iets natuurlijks en een tijdelijke inundatie van poldergebieden hoorde er nu eenmaal bij.

Windbemaling in de Lopikerwaard
Windbemaling is reeds voor 1470 ingevoerd door Benschop. Lozing van overtollig water vond plaats door de Oostelijke Uitwatering, gelegen bij de Damweg zuidelijk van Oudewater, op de Hollandse IJssel. Na 1485 veranderde dat en gebeurde door een nieuwe hoofdwatering te graven die meer naar het westen liep, de Benschopper Molenvliet.  Tegelijkertijd werd aan de westkant van de Benschopper Molenvliet (in de meest zuidelijke hoek van de Benschopper Boezem) de eerste watermolen van het standerdtype geplaatst. De reden daarvoor had te maken met het probleem dat de polders bij Benschop die waren gelegen in het centrum van de Lopikerwaard hun bezwaarwater erg moeilijk kwijt konden. De polders aldaar grensden immers niet direct aan de Lek of de Hollandse IJssel. Voor een bedrag van tweehonderd Rijnlandse guldens werd een stuk grond in de polder Boven Haastrecht (Klein- en Groot Keulevaart) aangekocht om er een boezem te maken. In deze polder zijn in die tijd meerdere boezems aangelegd. Na de inrichting van de Benschopper Boezem werden in de loop der eeuwen vijf watermolens gebouwd die het bezwaarwater via een klepduiker naar de uiterwaard op de Hollandse IJssel loosden.

In totaal hebben er bij de Benschopper Boezem 5 watermolens gestaan, èèn achtkantige molen stond op een graskade ongeveer in het midden tussen de Tiendweg en de winterdijk van de Hollandsche Yssel. Twee molens stonden langs de Tiendweg, en twee molens in het uiterste zuidpuntje nabij de Molenvliet van Polsbroek. De fundamenten c.q. verhogingen in het landschap waar de verschillende molens hebben gestaan zijn nog steeds te zien zoals bij de Tiendweg en de Molenvliet van Polsbroek. Het zijn vooral ijsselsteentjes geweest, die werden gebruikt voor de opbouw van de fundamenten. Het kan niet anders of ze waren afkomstig van een van vele steenbakkerijen die vroeger in de uiterwaarden van de Hollandsche Yssel tussen Gouderak, Gouda en Oudewater voorkwamen.

Een overgebleven stukje fundering op de Tiendweg gebouwd van ijsselsteentjes op de plaats waar een van de 
vijf watermolens heeft gestaan.

Verder werden er opvallend grote aantallen 19e eeuwse (gebroken) stenen jeneverkruiken aangetroffen. Het is bekend dat molenaars hun beroep meestal  in alle eenzaamheid uitoefenden. Zeker deze molenaars, want hun watermolens stonden ver weg van de bewoonde wereld. Blijkbaar was die eenzaamheid alleen maar vol te houden door het drinken van grote hoeveelheden alcohol gezien het grote aantal kruikfragmenten dat op de verschillende molenterpen werd aangetroffen.

Afwatering op de Hollandse IJssel
Door middel van getrapte bemaling werd het water uit de Lopikerwaard geloosd op de Hollandsche Yssel via een dijkheul( een doorlaat onder de winterdijk door) . De Hollandse Yssel tussen Gouda en Ysselstein werd in 1860 gekanaliseerd door de aanleg van de Waaiersluis bij Gouda. Het restant van de afwateringssloot, die buitendijks in de uiterwaard ligt is nog steeds goed te herkennen.

De uiterwaard Uijtvliet permanent onder water sinds 2008

Deze ‘Uijtvliet’, gelegen in het midden van een perceel grasland in de “uyterdijk” verlandde in de loop der jaren volledig. Hij werd nog in 1789 door Anthony van Vliet, eigenaar van de boerderij de Gansenburgh, of wellicht in opdracht van hem,  uitgediept voor een bedrag van 12 gulden. De Uytvliet ligt tegenover een boerderij die nu ‘Het voormalige sluishuis’ heet. Op een gevelsteen in de voorgevel staat vermeld dat de boerderij in 1888 is herbouwd. In de boerderij is een schouw met wandtegels herplaatst uit het voormalige sluishuis. Op het tegeltableau staat een voorstelling geschilderd van de 18e eeuwse situatie, zelfs met de dijkheul erbij, waarbij de vraag zich voordoet of het om een gefantaseerde voorstelling gaat of dat het naar de werkelijkheid is geschilderd. 

18e eeuws tegeltableau met de voorstelling van de Benschopper Boezem aanwezig in het voormalige Sluishuis.

Schamele restanten.

Door de steeds vergaande inklinking van poldergebieden werd men in de loop der jaren gedwongen steeds hoger op te malen. Daarom werden er omstreeks 1640 aan de Tiendweg twee extra watermolens bijgebouwd, waardoor het aantal molens in de Benschopper Boezem op vier kwam. In 1793 is er in het midden van de voorboezem nog een bovenpolder, een achtkantmolen gebouwd. In het voorjaar van 1999 werd door de schrijver op de plaats waar de achtkantmolen van 1739 heeft gestaan een zware eikenhouten balk aangetroffen, waarvan vermoed kan worden dat deze afkomstig is van genoemde molen. Het hout is bewerkt met de dissel en in de balk zijn pengaten aangebracht. Het is in feite de enige tastbare herinnering welke is overgebleven uit de belangwekkende cultuurhistorie van de Benschopper Boezem. De balk is opgenomen in de museumcollectie van de Stichting Hooge Boezem.

Alle windwatermolens van de verschillende  boezems in Boven Haastrecht zijn op één na rond 1870 afgebroken en vervangen door stoomgemalen. De polder Boven Haastrecht, en vooral het deel Groot en Klein Keulevaart, moet vroeger het aanzien hebben gehad dat vergeleken zou kunnen worden met het huidige Kinderdijk met zijn watermolens. Op een gebied van ca. 2 x 2 km waren drie boezems aanwezig. In totaal stonden er achttien  windwatermolens waarvan uiteindelijk maar een afgeknot exemplaar overbleef in de Hooge Boezem, nr 6.